Ngritja dhe Rënia e Preshevës si Qendër Rajonale: Nga lashtësia deri sot- shkruan Nehat Hyseni

Presheva si vendbanim është shumë i vjetër. Gjurmët e para të kulturës materiale të Preshevës datojnë që nga periudha e Neolitit të Vjetër. Në periudhën para ardhjes së Perandorisë Osmane, Presheva ishte seli e rajonit të Moravicës dhe në vitin 1489 u bë selia e Vilajetit. Kurse, periudha kohore nga viti 1878-1912 paraqet periudhën e prosperitetit më të madh të Preshevës si seli e Kazasë dhe pjesë e Sanxhakut të Prishtinës në Vilajetin e Kosovës. Në periudhën pas vitit 1912, Presheva ende e ruan pozitën e saj si qendër e rajonit (si reth), ndërsa viti 1947, ishte koha e zhvendosjes së administratës së Preshevës nën Bujanoc. Kjo ishte periudha e degradimit të Preshevës si qendër rajonale. Në sistemin shumëpartiak në vitet ’90, Presheva u bë qendër politike për shqiptarët në Serbi, dhe komunat ku jetojnë shqiptarët (Presheva, Bujanoci dhe Medvegja) emërtohen “Lugina e Preshevës”.

Shkruan: Mr. Nehat Hyseni

Gjurmët më të vjetra të kulturës materiale të Preshevës datojnë që nga periudha e vjetër neolitike, që konfirmohet edhe nga gjetjet në lumin Tërnava, i cili përfaqëson “vendbanimin më të vjetër parahistorik të gjetur deri më sot në territorin e komunës së Preshevës” (Xhemaledin Salihu, “Kultura Shqiptare në Preshevë 1945-1995”, Preshevë, 1999.). Ndër gjetjet materiale që e vërtetojnë këtë janë vendbanimet në Bushtran, Rahovicë (shekulli VII para Krishtit), Geraj dhe fshatra të tjerë, dhe në radhë të parë muret e Kalasë së Preshevës, e cila ndodhet në rrëzë të kodrës. Mbetjet e këtyre mureve tregojnë qartë se themeli përbëhet nga dy shtresa: shtresa e parë përfaqëson mbetjet nga periudha romake, ndërsa shtresa e dytë përfaqëson mbetjet e Mesjetës së herëshme. Megjithatë, midis dokumenteve të shkruara në të cilat Presheva përmendet si vendbanim, është nga viti 1381 në hartën e despotes Jevdokije dhe djalit të saj Konstantin me rastin e dhurimit të kishës së Rahovicës Hilandarit. Gjatë historisë, Presheva ka përjetuar luhatje në aspektin e rëndësisë dhe rolit të saj për të gjithë rajonin dhe më gjerë. Edhe në periudhën para ardhjes së sundimit turk, Presheva ishte selia e rajonit të Moravicës. Autorët përmendin se “Konstantin Filozofi” e përcakton Preshevën si qendër qyteti ose rrethi” që në vitin 1402, si “pjesë të trashëgimisë së Ugljesha Mrnjavçeviq”. Ndërsa “në epokën mesjetare, Presheva ishte selia e famullisë Moravicë” (Mr. Tomislav dhe Prof. Svetislav Petroviq: Presheva, historia dhe fati, botimi i dytë, Jagodina, 2009, f.  Sipas tyre, Presheva ra nën sundimin turk në vitin 1445. Autorët pohojnë se “sipas S. Rizaj, Presheva ishte selia e Vilajetit në vitin 1489 dhe gjatë gjithë shekullit të ri ruajti fizionominë dhe funksionin e një vendbanimi qytet, si një kasaba ose një palankë” (Po aty, f.). Prandaj, Presheva e ruajti rolin dhe funksionin e saj si seli e rajonit edhe gjatë sundimit turk. Në Kongresin e Berlinit të mbajtur në qershor-korrik të vitit 1878, u përcaktuan kufij të rinj, pas luftës dyvjeçare serbo-turke (1876-1878), pranë Ristovcit. Kjo është koha kur e gjithë popullsia shqiptare nga më shumë se 700 fshatra në Serbi nga zona e Sanxhakut të Nishit: Toplica, Piroti, Leskovci, Vranja, shpërngulen në Kosovë dhe në Preshevë e Bujanoc, ndërsa vetëm një pjesë e vogël e tyre mbetet në Medvegjë. Periudha nga viti 1878-1912 paraqet periudhën e prosperitetit më të madh të Preshevës si seli e Kazasë dhe pjesë e Sanxhakut të Prishtinës, brenda Vilajetit të Kosovës. “Për sa i përket madhësisë së saj, kjo zonë i përket Kazasë së mesme në Vilajetin e Kosovës. Është e gjatë 60-70 km, nga perëndimi në lindje, dhe vetëm 10-15 km e gjerë. Administrativisht, kjo zonë i përket Sanxhakut të Prishtinës të Vilajetit të Kosovës” (Jovan Hadživasiljević: Južna Stara Srbija, knjiga II, Beograd, 1913.). “Sepse në Preshevë, arnautët kanë jetuar këtu që nga koha e zhvendosjes, kurse në Bilaç kanë jetuar vetëm turqit (çitakë). Autoritetet dhe qytetarët e Vranjës gjithmonë e kanë favorizuar Bilaçin në dëm të Preshevës” (J.H. Južna stara Srbija, Preševska oblast, Beograd, 1913, f.142).

Është e qartë se ka pasur tendenca për relativizimin e rolit të Preshevës si qendër administrative. Periudha e Preshevës nën sundimin turk zgjati nga viti 1445 deri në vitin 1912, pra plot 467 vjet, pothuajse pesë shekuj, ose gjysmë mijëvjeçari. Dhe kjo kohë quhet në popull “koha turke”. Sipas të dhënave zyrtare të vilajetit të Kosovës, në vitin 1893, kazaja e Preshevës kishte 41,985 banorë dhe 122 fshatra. Ndarja administrative-territoriale e Serbisë që u vendos në vitin 1838 do të mbetet në fuqi, me ndryshime të vogla deri në kushtetutën e vitit 1888, e cila ruajti ndarjen e mëparshme të vendit në rrethe, qarqe dhe komuna, me ndryshimin se vendosi vetëqeverisjen e këtyre njësive administrative-territoriale brenda kufijve të caktuar. Vetëqeverisja e rrethit ishte e pjesëshme dhe realizohej në formën e Kuvendit dhe bordit të rrethit: në arsim, ekonomi, trafik, shëndetësi dhe “interesa” financiare. Ndërsa vetëqeverisja e komunave ishte disi më e gjerë, përkatësisht: Gjykata Komunale, Bordi Komunal dhe Kuvendi Komunal (Kuvendi). Periudha 1912-1947 Kjo është periudha pas rënies së qeverisë turke, për shkak të rezistencës së forcave shqiptare, të cilat në atë kohë pushtuan Preshevën, Kumanovën dhe Tetovën në të njëjtën ditë, më 16 gusht 1912 (shih: Shukri Rahimi: Vilajeti i Kosovës), ndërsa autoritetet serbe u vendosën në Preshevë në mesin e tetorit 1912. Kjo kohë llogaritet në popull si “kohë nën Serbi”. Me ligjin e 24 gushtit 1913, rajonet jugore “të sapoçliruara”: rajoni i Rashkës, Kosova dhe Maqedonia u ndanë në 11 rethe dhe 46 rajone (oblasti). Rrethet ishin këto: Manastiri, Kavadari, Kumanovë, Shkup, Tetovë, Shtip, Prizren, Prishtinë, Novi Pazar dhe Plevle. Për ta bërë më të lehtë ndjekjen e ndarjeve administrative-territoriale dhe politike, do të paraqes hartat grafike përkatëse që kam përgatitur. Burimi: Regjistrimi i Mbretërisë së Jugosllavisë nga 31 Marsi 1931 Në këtë periudhë, Presheva ende e ruan vendin e saj si qendër e rajonit, si reth (sees), dhe ka 9 (nëntë) komuna, përkatësisht: Bilaçi, Bujanoci, Klenike, Zhunicë, Levosoje, Novo Selo, Shajinca, Klinovci dhe qyteti i Preshevës, dhe pas vitit 1930 iu shtua një komunë tjetër, Zhbevci (shih Regjistrimin e 31.01.1921, dhe nga viti 1931, Beograd), rethi i Preshevës i përket Banovinës së Vardarit dhe Qarkut të Kumanovës. Kushtetuta e Vidovdanit e vitit 1921 bëri centralizmin e pushtetit. duke krijuar 33 rethe si njësi administrative-territoriale, ndërsa Mbreti Aleksandar Karagjorgjeviq themeloi 9 (nëntë) banovina dhe në këtë mënyrë zbatoi dhe forcoi regjimin e tij edhe më shumë.

Kjo është periudha e transferimit të administratës së Preshevës nën Bujanoc. Është koha e socializmit dhe përfaqëson periudhën e degradimit të Preshevës si qendër rajonale. Sipas Kushtetutës së Republikës së Serbisë të vitit 1947, në territorin e Serbisë përfshihen këto qarqe dhe rethe:

Rajonet e tjera iu aneksuan Maqedonisë dhe Malit të Zi. Sipas Ligjit për Ndarjen Administrative të Republikës së Serbisë të 18 prillit 1947 (Gazeta Zyrtare e Republikës së Serbisë, Nr. 17/1947), u përcaktua se njësitë administrative-territoriale janë: qarqet, qytetet dhe zonat urbane. Ky ligj i shfuqizoi rethet si njësi administrative-territoriale, dhe kështu autoritetet republikane janë të lidhura drejtpërdrejt me qarqet. Presheva, me këtë ligj, pushon së qeni reth, siç ishte në Mbretërinë SKS dhe në Mbretërinë e Jugosllavisë. Kjo eliminon rolin shekullor të Preshevës si qendër rajonale, të cilën e kishte edhe para turqve, si seli e Moravicës, pastaj si Vilajet në shekullin e 15-të dhe Kaza në një çerekshekull në shekullin e 19-të dhe në fillim të shekullit XX, përkatësisht në periudhën 1878-1912. Kështu, me këtë Presheva hyn në rethin e Bujanocit. Me këtë Ligj, u përcaktua që fshatrat e mëposhtme të Karadakut (nga Kosova) do t’i bashkëngjiten komunës së Preshevës, dmth Serbisë: Stanevi, Seferët, Caravajka, Peçena, Depca, Maxherja dhe Ranatoci, të cilët më parë ishin pjesë e komunës së Gjilanit.

Burimi: Regjistrimi i FNRJ-së 15 mars 1948

Në atë kohë Qarku i Bujanocit përfshinte të gjitha vendbanimet e Preshevës, dhe sipas ndarjes së atëhershme administrativo-territoriale, territori i Preshevës ishte i organizuar në 9 Komitete Popullore Lokale, përkatësisht: Komiteti Popullor Lokal Gosponicë, me këto vendbanime: Bukoc, Gare, Shoshajë e Epërme, Gosponicë, Ilincë, Maxhere dhe Ranatoc; Zhunica: Golemi Dol, Zhunicë, Leran dhe Çukarkë; Miratoci: Miratoc dhe Cakanoc; Presheva: Kurbali, Norçë, Rahovicë, Preshevë, dhe Tërnavë; Rajinca: Bërçevc, Gramadë, Letovicë dhe Raincë; Svinjishta: Ljanik, Svinjishtë, Sebrat dhe Uzovë; Strezovci: Geraj, Sllavujevc dhe Strezoc; Ceravajka: Buhiç, Depcë, Peçenë, Sefer, Stanec dhe Ceravajkë; Corrotica: Bukuroc, Shoshajë e Poshtme dhe Corroticë. Vendbanimet: Gramada, Sebrati dhe Uzova më vonë iu aneksuan komunave fqinje, Kumanovës dhe Bujanocit. Sipas Ligjit Federal mbi Komitetet Popullore të vitit 1952 dhe Ligjit mbi Ndarjen Administrative-Territoriale të Republikës së Serbisë (Gazeta Zyrtare e Republikës së Serbisë, Nr. 15/1952), territori i Serbisë është i ndarë në komuna, qarqe (12) dhe qytete (7), dhe komitetet popullore përkufizohen si “organe lokale dhe organe të vetëqeverisjes kombëtare”.

Burimi: Regjistrimi i RSFJ-së nga viti 1961, Libri X, Popullsia dhe familjet në vitet 1948, 1953 dhe 1961, Beograd, 1965

Përndryshe, vetëqeverisja lokale është me rëndësi të jashtëzakonshme dhe luan një rol kyç në funksionimin e shoqërisë moderne. Është e drejtë dhe detyrim i qytetarëve të përfshihen në procesin e vendimmarrjes që ka të bëjë me jetën e tyre, dhe kjo është një nga themelet e organizimit demokratik të shoqërisë moderne. Rëndësia rajonale e Preshevës si qendër administrative dhe politike e rajonit rrënohet e degradohet në Jugosllavinë socialiste. Kjo çoi në varfërimin relativ të përhershëm të Preshevës, kështu që ajo do të degradoj gjatë kohës në një nivel shtatë herë më të ulët të të ardhurave për frymë (PBB) krahasuar me mesataren e Serbisë. Pasojat e këtij rrënimi janë shumë të mëdha. Në fushatën kundër Kushtetutës së vitit 1974, e cila ishte një “temë e nxehtë” në Serbi në vitet ’90-ta, që synonin heqjen e autonomisë së Kosovës, në vitin 1991, si pjesë e fushatës politike të Sllobodan Millosheviqit luftënxitës të asaj kohe, “Oj Serbi nga tre pjesë, do të jesh përsëri e plotë”, etj. Bashkësitë rajonale ndërkomunale” (18) e mëparshme u shfuqizuan dhe u futën në qarqe (29). Kështu, Serbia u centralizua deri në maksimum, me qëllim të ngushtimit të pavarësisë së autonomisë së atëhershme të Kosovës, si dhe në komunat e Preshevës dhe Bujanocit, të cilat banohen nga popullsia shumicë shqiptare, dhe me futjen e sistemit shumëpartiak, ato u bënë politikisht të pavarura. Prandaj, këto komuna duhej të “shfuqizoheshin”. Pasojat negative të atij centralizimi të Serbisë ishin të dukshme dhe së shpejti filluan ta shqetësonin shumë vetë Serbinë, sepse shqiptarët në Kosovë shpallën “mosbindjen e tyre civile” në vitin 1990 dhe nuk e njohën qeverinë autokratike të Serbisë dhe nuk morën pjesë fare në zgjedhje. Ndërsa shqiptarët në Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë morën pjesë në ato zgjedhje dhe fituan qeverisjen lokale në Preshevë, në Bujanoc për shkak të shpërndarjes joadekuate të zonave zgjedhore në dëm të shqiptarëve, ata fituan më pak se një të tretën e mandateve dhe në Medvegjë më pak se një të katërtën. Edhe pse pati përpjekje për të decentralizuar pushtetin në Serbi në vitin 1996 me miratimin e Planit Hapësinor, prapëseprap, deri në vitin 2000, asnjë qeveri në Serbi nuk arriti ta zbatonte decentralizimin, sepse asokohe çështja e decentralizimit dhe rajonalizimit u barazua me “separatizëm”. Autorët: Zoran Vaciq, Aleksandar Simiq, Zorica Radoviq dhe Boshko Miljatoviq e trajtuan këtë çështje në punimin “Rajonalizimi i Serbisë” (CLDS, Beograd, 2003). Sot në Serbi, partitë politike kanë pikëpamje dhe qëndrime të ndryshme mbi çështjen e rajonalizimit territorial. Dragan Dj. Obradović, në veprën e tij “Modeli i Rajonalizimit të Serbisë Qendrore”, e cila u shkrua në vitin 2007, pohon se rajonalizmi u prezantua intensivisht në vendet e Evropës Perëndimore që nga fillimi i viteve 1970, kur Franca u rajonalizua, dhe në vitet 1990, ky model dominoi Evropën. Shumë vende të Evropës Juglindore dhe Lindore e kanë pranuar rajonalizimin dhe po punojnë me shpejtësi për të ndryshuar administrimin territorial në përputhje me standardet evropiane. Shumica e këtyre vendeve po zbatojnë rajonalizimin territorial me shpresën se do t’i zhvillojnë territoret e pazhvilluara më shpejt me ndihmën evropiane. Pra, pavarësisht nëse duam ta pranojmë apo jo, rajonalizimi territorial i Serbisë është e pashmangshme. Prandaj, shkrimtari dhe politikani i njohur serb, Dobrica Ćosić, pohon: “Ne duhet ta çlirojmë Kosovën sa më shpejt të jetë e mundur dhe ta shpëtojmë Serbinë” (Dobrica Ćosić, Kosovo, Novosti, Beograd, 2004, f. 181). Këto ditë, domethënë 1 marsi shënon 18-vjetorin e Referendumit për “Autonominë Politike dhe Territoriale, me të drejtën për t’u bashkuar me Kosovën”, dhe thuhet me shaka se tani Referendumi po bëhet “i plotë” dhe se është koha e duhur për të realizuar vullnetin e popullit të shprehur në të. Megjithatë, sa i përket pjesës së dytë të pyetjes së referendumit për bashkimin me Kosovën, edhe gjatë përgatitjeve për mbajtjen e Referendumit, u mbajt qëndrimi se kjo çështje do të ngrihet vetëm pas ndryshimeve të mundshme të kufijve ekzistues dhe se ky akt do të kryhet me pëlqimin e bashkësisë ndërkombëtare dhe me mjete demokratike. Megjithatë, për realizimin e qëllimeve politike të shqiptarëve në Serbi të përcaktuara në Referendum, ndoshta mundësia më e mirë është përfshirja e tyre në krijimin e kushteve për formimin e Këshillit Kombëtar të Shqiptarëve në Serbi. Ligji për Pakicat Kombëtare (Gazeta Zyrtare e Republikës së Serbisë nr. 72/2009) përcakton të drejtat e gjera të Këshillave Kombëtare, të cilat mund të përdoren për të ushtruar autonominë e tyre (kulturore), kompetencë e të cilëve është: të përfaqësojnë pakicën kombëtare në fushën e arsimit, kulturës, informacionit në gjuhën e tyre amtare, të drejtën për të përdorur zyrtarisht gjuhën dhe shkrimin e tyre, pastaj të marrin pjesë në procesin e vendimmarrjes për flamurin kombëtar të pakicave, si dhe për çështje të tjera të rëndësishme. Ligji përcakton të drejtat e Këshillit Kombëtar për të themeluar institucione arsimore, kulturore, informative, si dhe të drejtën për të themeluar subjekte dhe organizata ekonomike nga zonat e lartpërmendura.

Pra, Ligji parashikon kompetenca shumë të gjera të Këshillit Kombëtar, që ai mund të tjetërsojë pasuri të luajtshme dhe të paluajtshme, (neni 5) dhe të ngjajëshme. Prandaj, mund të konkludojmë se tani është mundësia që një pjesë e madhe e aspiratave dhe vullnetit popullor të shprehur në Referendumin e vitit 1992 të realizohet përmes themelimit të Këshillit Kombëtar të Shqiptarëve në Serbi. Na nevoitet shumë angazhim dhe përpjekje për të mbledhur nënshkrimet e nevojshme për themelimin e tij me votim të drejtpërdrejtë. Me themelimin e Këshillit Kombëtar të Shqiptarëve, është e mundur të përmirësohen të drejtat e tyre kombëtare, dhe Presheva, e cila pas futjes së sistemit shumëpartiak në vitet ’90-ta, u bë një qendër politike për shqiptarët në Serbi, por me të drejta dhe kompetenca të kufizuara deri në ekstrem dhe me një buxhet të shtrënguar e tejet restriktiv, ata nuk mundën të përmbushnin pritjet e shqiptarëve në këtë fushë. Prandaj, me themelimin e Këshillit Kombëtar të Shqiptarëve, Lugina e Preshevës bëhet edhe Qendër Administrative. Këshilli ka një buxhet të veçantë që financohet nga buxheti i Republikës, por ka të drejtë për donacione dhe forma të tjera të financimit të aktiviteteve të tij. Këshilli Kombëtar mund t’i paraqesë Qeverisë dhe organeve të tjera shtetërore propozime, nisiativa dhe mendime për çështje që janë në kompetencën e tij, si dhe për shumë çështje të lidhura me to, ku Ligji përcakton detyrimin për të marrë mendimin e Këshillit Kombëtar për të gjitha çështjet e rëndësishme për pakicën kombëtare përkatëse, dhe për të paraqitur një iniciativë në Qeveri për heqjen e pengesave nga organet shtetërore që u referohen atyre.