Fadil Hoxha mbetet një nga figurat më të debatuara të historisë politike të Kosovës. Nga njëra anë, ai konsiderohet si një ndër themeluesit e autonomisë së Kosovës në kuadër të Jugosllavisë, ndërsa nga ana tjetër akuzohet për rolin e tij në periudhën komuniste, përfshirë edhe përfshirjen në ngjarje tragjike si vrasja e Shaban Polluzhës.
Rreth vrasjes së Shaban Polluzhës
Sipas disa burimeve historike, Shaban Polluzha u vra nga forcat komuniste të udhëhequra nga Fadil Hoxha. Ky i fundit, gjatë jetës së tij, kishte deklaruar se “likuidimi i Polluzhës solli qetësi në Drenicë”, duke pohuar se në këtë akt kishin marrë pjesë edhe njerëz nga vetë Drenica.
Shtëpia e Polluzhës u bastis disa herë nga forcat e OZN-së, dhe shumë objekte e dokumente u dogjën, përfshirë edhe fotografitë e tij. Sipas djalit të tij, Ramadanit, e vetmja fotografi që mbeti u ruajt fshehur mes dërrasave të hambarit deri në vitin 1990, kur u gjet e dëmtuar rëndë nga koha.
Trupi i Polluzhës, pas rënies heroike në Terstenik më 21 shkurt 1945, u hodh në lumin Drenica dhe u varros vetëm pas gjashtë javësh. Për arsye sigurie, familja kishte ndryshuar vitin e lindjes në gurin e varrit për ta fshehur identitetin. Për gati 50 vjet, emri i tij ishte temë tabu në Kosovë.
Nga Bujani në Prizren: kthesa historike e vitit 1945
Pas Luftës së Dytë Botërore, më korrik 1945, u mbajt Sesioni i Dytë i Këshillit Nacionalçlirimtar të Kosovës, i njohur si Kuvendi i Prizrenit. Në këtë mbledhje u përmbysën vendimet e Konferencës së Bujanit (1943–1944), ku ishte miratuar dokumenti që afirmonte të drejtën e Kosovës për t’u bashkuar me Shqipërinë.
Në Prizren, përkundrazi, u votua për aneksimin e Kosovës nga Serbia. Ata që kundërshtuan u arrestuan ose u ekzekutuan. Në këtë proces, Fadil Hoxha luajti një rol të rëndësishëm si përfaqësues i krahut komunist.
Kontradiktat rreth figurës së Fadil Hoxhës
Në dhjetor 2013, gjatë shënimit të 70-vjetorit të Konferencës së Bujanit, Jakup Krasniqi deklaroi se ajo ishte “historia e lavdishme e fillimeve të shtetësisë së Kosovës”. Por interpretimi mbi rolin e Fadil Hoxhës në këtë proces mbetet i ndarë mes atyre që e shohin si vizionar dhe atyre që e konsiderojnë si bashkëpunëtor të sistemit jugosllav.
Historiani Mark Krasniqi ka kujtuar se Fadil Hoxha, pas rënies së Rankoviqit më 1966, kishte kërkuar që Kosovës t’i hiqej emërtimi “Metohija”, që të kishte flamur, stemë dhe gjykatë të vetën. Në një takim politik, ai kishte theksuar se “nuk ka zgjidhje tjetër për Kosovën përveç bashkimit me Shqipërinë”.
Demonstratat e vitit 1981 dhe debati për trashëgiminë komuniste
Azem Vllasi, ish-kryetar i Komitetit Krahinor, ka deklaruar se organizatorët e demonstratave të vitit 1981 nuk kërkonin përmirësim të kushteve të shqiptarëve, por “zëvendësimin e komunizmit jugosllav me atë stalinist”. Kjo deklaratë ka ngjallur debate, pasi shumë ish-pjesëmarrës të demonstratave e shohin atë periudhë si moment të ngritjes së vetëdijes kombëtare.
Fadil Hoxha, në atë kohë, kishte një qëndrim të përmbajtur. Megjithatë, ai nuk kishte hezituar ta përmendte edhe bashkimin kombëtar si aspiratë të popullit shqiptar.
Përndjekja dhe fundi politik i Fadil Hoxhës
Pas vitit 1981, me rritjen e tensioneve etnike dhe politike në Jugosllavi, Hoxha humbi ndikimin e tij. Në vitin 1986 u shkarkua nga të gjitha postet, ndërsa më 1991 regjimi i Sllobodan Millosheviqit e akuzoi për “tradhti ndaj Jugosllavisë”.
Edhe djali i tij, Sharri Hoxha, ishte shënjestër e autoriteteve serbe, të cilat e akuzuan për veprimtari “antijugosllave”. Dokumentet e UDB-së dëshmojnë se familja Hoxha, bashkë me intelektualë si Mark Krasniqi, Ismet Shaqiri e Veli Deva, ishte nën përgjim të vazhdueshëm.
Pajtimi simbolik: Fadil Hoxha dhe Hysen Tërpeza
Një nga momentet më domethënëse të fundjetës së tij ishte përqafimi me Hysen Tërpezën – rivalin e dikurshëm politik. Ky gjest u pa si simbol i pajtimit dhe i pranimit se ndonëse kishin rrugë të ndryshme, të dy kishin synuar të njëjtin ideal: lirinë e shqiptarëve.
Figura e Fadil Hoxhës mbetet komplekse: për disa, ai ishte arkitekt i autonomisë së Kosovës; për të tjerë, simbol i sistemit që pengoi bashkimin kombëtar. Por faktet tregojnë se në rrethana të vështira historike, ai kishte guximin të fliste për çështje që shumë të tjerë i shmangeshin.
