Sot shënohen 30 vjet nga gjenocidi në Srebrenicë, një prej krimeve më të rënda në Evropë që nga viti 1945. Më 11 korrik 1995, forcat serbe të Bosnjës, nën komandën e gjeneralit Ratko Mladiç, vranë mbi 8.000 burra dhe djem boshnjakë në enklavën që duhej të ishte zonë e mbrojtur nga Kombet e Bashkuara.
Në këtë përvjetor të dhimbshëm, qindra mijëra njerëz pritet të mblidhen në Qendrën Memoriale të Potoçarit, për të nderuar viktimat e këtij akti gjenocidal.
Krim i heshtur, i pamëshirshëm dhe i paralajmëruar
Pamjet e tmerrit nga Srebrenica tronditën botën: ndarja e dhunshme e burrave nga gratë, refugjatët e dëshpëruar në bazën e OKB-së në Potoçar dhe ushtarët e UNPROFOR-it që ngrinin dolli me kriminelët.
Edhe pse numri i saktë i viktimave nuk dihej menjëherë, u bë e qartë se ky ishte kulmi i politikës së spastrimit etnik në Bosnje, një krim që theu premtimin evropian “Kurrë më!” të dhënë pas Holokaustit.
Përkujtimi dhe vuajtja që vazhdon
Që nga viti 2003, në Qendrën Memoriale të Potoçarit janë varrosur mbetjet e rreth 7,000 viktimave, të identifikuara nga gjithsej 8,372 të vrarë. Për të mbijetuarit, kjo qendër mbetet vend i shenjtë dhe i dhimbshëm përkujtimi, por gjithashtu simbol i një vuajtjeje të dytë – asaj që pasoi krimin: mohimi, papërgjegjësia dhe mungesa e drejtësisë së plotë.
Në vitin 2024, Kombet e Bashkuara e shpallën 11 korrikun Ditë Ndërkombëtare të Përkujtimit të Gjenocidit të Srebrenicës, duke e njohur zyrtarisht natyrën e tij si gjenocid.
Mohimi i gjenocidit: politikë shtetërore në Serbi dhe Republikën Srpska
Pavarësisht vendimeve të Gjykatës Ndërkombëtare për Ish-Jugosllavinë (ICTY), mo-himi dhe relativizimi i gjenocidit janë shndërruar në politikë zyrtare në Serbi dhe Republikën Srpska.
Në vitin 2010, parlamenti serb kërkoi falje për ngjarjen, por pa e pranuar se ishte gjenocid. Që atëherë, politika e presidentit Aleksandar Vuçiç është radikalizuar. Vetë Vuçiç, në korrik 1995, ishte ministër i informacionit dhe kishte deklaruar:
“Për çdo serb të vrarë, do të vriten 100 myslimanë”.
Ai nuk ka kërkuar kurrë falje për këtë deklaratë.
Ratko Mladiç, nga kriminel në “hero” nacionalist
Sot, fytyra e Ratko Mladiç, i dënuar për gjenocid dhe krime kundër njerëzimit, shihet në murale dhe grafite në Serbi dhe Republikën Srpska. Në manifestime nacionaliste serbe, çdo vit karvanë kalojnë pranë memorialit të viktimave në Potoçar, duke festuar dhe lartësuar simbolet e krimit.
Komisioni i krijuar nga presidenti i Republikës Srpska, Milorad Dodik, publikoi në vitin 2021 një raport të udhëhequr nga akademiku izraelit Gideon Greif, në të cilin mohohej gjenocidi dhe relativizohej numri i viktimave.
Ligji kundër mohimit dhe reagimi ndërkombëtar
Në vitin 2021, përfaqësuesi i atëhershëm i bashkësisë ndërkombëtare për Bosnjë-Hercegovinën, Valentin Inzko, miratoi një ligj që ndalon mohimin e gjenocidit në Srebrenicë. Por vetëm në maj 2025 u dha vendimi i parë penal kundër mohuesve.
Në korrik 2022, qeveria holandeze kërkoi falje zyrtare, duke pranuar përgjegjësinë për dështimin e bashkësisë ndërkombëtare për të mbrojtur civilët në Srebrenicë.
Kujtesa që mungon – dhe plaga që nuk mbyllet
Për boshnjakët, gjenocidi i Srebrenicës është thelb i identitetit kombëtar dhe kujtesës kolektive. Megjithatë, mungesa e një përfshirjeje të thelluar në kulturën evropiane të kujtesës është e dhimbshme.
Srebrenica nuk përmendet as në Ditën Evropiane të Përkujtimit për Viktimat e Regjimeve Totalitare, që shënohet çdo 23 gusht nga Bashkimi Evropian.
Ndërkohë, shumë të mbijetuar të gjenocidit jetojnë në varfëri, pa status ligjor, ndihmë materiale apo mbështetje psikologjike. Vetëm gratë që humbën të gjithë meshkujt në familje marrin ndihmë nga shteti.
Tri dekada më pas, Srebrenica mbetet një plagë e hapur në ndërgjegjen evropiane. Një kujtesë e përgjakshme e asaj që ndodh kur bota hesht përballë gjenocidit – dhe kur premtimi “Kurrë më!” mbetet vetëm një slogan.
