Në qershor 2025, një marrëveshje kornizë midis Shteteve të Bashkuara dhe Kinës shënoi një pikë kthese të heshtur në ekonominë politike globale. Larg nga vizioni i njëanshmërisë amerikane të ish-Presidentit Donald Trump apo rivaliteti i menaxhuar i administratës Biden, kjo marrëveshje përuron epokën e “ndërvarësisë së armatosur”. Në këtë realitet të ri, armët e detyrimit ekonomik dhe teknologjik – sanksionet, kontrollet e eksportit dhe sulmet ndaj zinxhirëve të furnizimit – po riformësojnë pikat kyçe të kontrollit në infrastrukturën globale. Kjo analizë gjeopolitike eksploron dinamikat e kësaj epoke, dobësitë e SHBA-së, përgjigjet e Kinës dhe ngërçin e Evropës, si dhe implikimet për rendin ndërkombëtar.
Një Epokë e Re e Detyrimit Ekonomik
Ndërvarësia e armatosur është një produkt i globalizimit, ku infrastruktura ekonomike e centralizuar – financat, teknologjia dhe rrjedhat e informacionit – u shndërrua në një mjet strategjik. Për dy dekada, Shtetet e Bashkuara shfrytëzuan pikat e kontrollit në këto sisteme për avantazh gjeopolitik, duke përdorur sanksione financiare, mbikëqyrje dixhitale dhe kufizime teknologjike për të dobësuar kundërshtarët. Megjithatë, ky dominim ka krijuar një botë ku fuqitë e tjera, si Kina, po zhvillojnë aftësi të ngjashme për të kundërshtuar SHBA-në.
Marrëveshja e qershorit 2025 midis SHBA-së dhe Kinës ilustron këtë ndryshim. Administrata Trump bëri lëshime në kontrollet e eksportit të gjysmëpërçuesve, duke lejuar kompanitë amerikane si Synopsys, Cadence dhe Nvidia të rifillojnë shitjet në Kinë, në këmbim të lehtësimit të kufizimeve kineze për mineralet e rralla të tokës, të cilat kërcënonin industrinë amerikane të automobilave. Siç deklaroi Sekretari i Shtetit Marco Rubio, Kina kishte “ngujuar tregun” për këto minerale, duke nxjerrë në pah cenueshmërinë e SHBA-së ndaj zinxhirëve të furnizimit të kontrolluar nga kundërshtarët. Kjo marrëveshje tregon kufizimet e unilateralizmit dhe nevojën për negociata në një botë ku ndërvarësia është një armë dypalëshe.
Globalizimi dhe Pikat e Kontrollit
Globalizimi pas Luftës së Ftohtë krijoi një ekonomi të ndërvarur, ku infrastruktura e financave (si SWIFT dhe pastrimi i dollarit), teknologjia (internet dhe gjysmëpërçuesit) dhe platformat dixhitale u dominuan nga SHBA-ja. Këto “grumbuj” teknologjikë – komplekse të ndërlidhura të teknologjive dhe shërbimeve – i dhanë Uashingtonit fuqi të jashtëzakonshme. Pas sulmeve të 11 shtatorit 2001, SHBA-ja filloi të shfrytëzojë këto pika kontrolli për të ndjekur terroristët, për të sanksionuar bankat dhe për të përjashtuar vende si Irani nga sistemi financiar global. Kjo fuqi u përdor edhe kundër aleatëve, si kur administrata e parë Trump kërcënoi Evropën për tregtinë me Iranin pas tërheqjes nga Plani i Përbashkët Gjithëpërfshirës i Veprimit (JCPOA) në 2015.
Megjithatë, ky armatim i ndërvarësisë nxiti kundërveprime. Kina, e alarmuar nga zbulimet e Edward Snowden në 2013 dhe kufizimet ndaj kompanive si ZTE dhe Huawei, filloi të ndërtojë pavarësinë teknologjike dhe të shfrytëzojë dominimin e saj në mineralet e rralla të tokës. Evropa, ndërkohë, ka mbetur e fragmentuar, pa institucionet e nevojshme për të shfrytëzuar potencialin e saj gjeoekonomik. Kjo dinamikë ka krijuar një botë të paqëndrueshme, ku fuqitë garojnë për të kontrolluar pikat e ngërçit dhe për të minimizuar dobësitë e tyre.
Përgjigjja e Kinës: Një “Sistem i të Gjithë Kombit”
Kina ka përshtatur strategjinë e saj me shpejtësi për epokën e ndërvarësisë së armatosur. Pas kërcënimeve amerikane ndaj kompanive si Huawei, Pekini zhvilloi një “sistem të të gjithë kombit” për të arritur pavarësi teknologjike, duke u fokusuar në “pikat e mbytjes” si gjysmëpërçuesit dhe inteligjenca artificiale. Në 2020, Kina miratoi një ligj për kontrollin e eksportit, i modeluar sipas sistemit amerikan, dhe në 2024 shtoi rregullore për artikujt me përdorim të dyfishtë. Këto masa i dhanë Kinës aftësinë për të kufizuar eksportet e pajisjeve për përpunimin e mineraleve të rralla, duke krijuar një levë të fuqishme kundër SHBA-së dhe Evropës.
Dominimi i Kinës në mineralet e rralla të tokës – i cili buron jo nga monopoli i burimeve, por nga kontrolli i ekosistemit të nxjerrjes dhe përpunimit – i ka mundësuar asaj të ushtrojë presion ekonomik. Për shembull, kufizimet e saj ndikuan drejtpërdrejt në prodhuesit e makinave si Mercedes, BMW dhe kompanitë amerikane, duke detyruar SHBA-në të negociojë. Kjo aftësi për të shfrytëzuar pikat e ngërçit tregon se Kina jo vetëm që i reziston shtrëngimit amerikan, por edhe ndërton një “grumbull” alternativ teknologjik, veçanërisht në energjinë e rinovueshme.
Ngërçi i Evropës: Potencial pa Fuqi
Evropa zotëron asete të konsiderueshme gjeoekonomike – tregun e saj të madh, kompanitë si ASML dhe SAP, dhe infrastrukturën financiare si SWIFT dhe Euroclear – por i mungon aparati institucional për t’i shfrytëzuar ato. Përçarjet e brendshme dhe varësia nga SHBA-ja për mbrojtjen ushtarake e kufizojnë aftësinë e saj për të vepruar në mënyrë koherente. Për shembull, kur Kina vendosi kufizime eksporti ndaj Lituanisë në 2021 për mbështetjen e saj ndaj Tajvanit, kompanitë gjermane bënë presion për të ulur tensionet, duke nxjerrë në pah mungesën e unitetit evropian.
Instrumenti kundër-shtrëngimit i BE-së, i krijuar për të kundërshtuar detyrimet ekonomike, mbetet i dobët për shkak të masave mbrojtëse ligjore dhe nevojës për miratim nga shtetet anëtare. Kjo e bën Evropën të pambrojtur ndaj presionit nga SHBA-ja dhe Kina, duke e lënë atë në një pozicion të rrezikshëm në garën gjeoekonomike. Iniciativa si “EuroStack” mund të ndryshojnë këtë trajektore, por pa vullnet politik dhe koordinim institucional, Evropa rrezikon të mbetet një fuqi e dobët.
Vetësabotazhi i SHBA-së: Shkatërrimi i Avantazhit
Shtetet e Bashkuara, dikur arkitektja e ndërvarësisë së armatosur, po e minojnë veten përmes politikave të administratës Trump. Ngrirja e punësimeve dhe shkurtimeve buxhetore ka dobësuar institucione kyçe si Zyra e Kontrollit të Aseteve të Huaja (OFAC) dhe Byroja e Industrisë dhe Sigurisë (BIS), të cilat ishin thelbësore për sanksionet dhe kontrollet e eksportit. Këshilli i Sigurisë Kombëtare dhe Departamenti i Shtetit janë goditur nga reduktimet e stafit, duke çuar në vendimmarrje të fragmentuar dhe të dominuar nga interesat afatshkurtra të Trump.
Këto politika po e dobësojnë “grumbullin amerikan” të teknologjive dhe institucioneve që i dhanë SHBA-së avantazh global. Për shembull, promovimi i kriptovalutave dhe heqja e sanksioneve ndaj platformave si Tornado Cash e zvogëlojnë kontrollin amerikan mbi financat globale. Po kështu, marrëveshjet si ajo me Emiratet e Bashkuara Arabe për qendrat e të dhënave dhe shkurtime në investimet për energjinë e rinovueshme po i japin Kinës avantazh në teknologjitë e ardhshme. Gjykatat amerikane, si Gjykata e Tregtisë Ndërkombëtare, po sfidojnë autoritetin e administratës, duke e komplikuar më tej fuqinë shtrënguese të SHBA-së.
Mësimet për të Ardhmen
Epoka e ndërvarësisë së armatosur i ngjan epokës bërthamore, ku përhapja e armëve krijoi dilema të reja strategjike. Ashtu siç SHBA-ja investoi në institucione dhe doktrina për të menaxhuar kërcënimet bërthamore, ajo tani duhet të rindërtojë aftësitë e saj gjeoekonomike për të lundruar në një botë ku kundërshtarët dhe aleatët përdorin ndërvarësinë si armë. Kjo kërkon:
-
Rindërtimin institucional: SHBA-ja duhet të ndalë shkatërrimin e institucioneve si OFAC dhe BIS dhe të investojë në ekspertizë për të kuptuar zinxhirët globalë të furnizimit dhe flukset financiare.
-
Koordinimi me aleatët: Në vend të unilateralizmit, SHBA-ja duhet të bashkëpunojë me Evropën dhe partnerët e tjerë për të krijuar një front të përbashkët kundër detyrimeve kineze.
-
Përmbajtja strategjike: SHBA-ja duhet të përdorë fuqinë e saj shtrënguese me kujdes, duke shmangur abuzimet që nxisin kundërveprime dhe fragmentim ekonomik.
Pa këto hapa, SHBA-ja rrezikon të humbasë avantazhin e saj gjeopolitik dhe ekonomik. Kina, me aftësinë e saj për të shfrytëzuar pikat e ngërçit dhe për të ndërtuar një “grumbull” alternativ, po tërheq vende të tjera në orbitën e saj. Evropa, ndërkohë, mbetet e bllokuar nga mungesa e unitetit. Nëse Uashingtoni vazhdon të sabotojë veten, bota mund të shohë një rend të ri ekonomik, ku SHBA-ja nuk është më qendra, por një lojtar mes të tjerëve në një peizazh të fragmentuar dhe konfliktual. Autori: Henry Farrell and Abraham Newman –Foreign Affairs
