Marrëdhëniet midis Iranit dhe Izraelit kanë kaluar nga bashkëpunimi i ngushtë nën dinastinë Pahlavi në armiqësi të hapur pas Revolucionit Islamik të vitit 1979. Ky artikull analizon evolucionin e këtyre marrëdhënieve, duke u përqendruar në faktorët historikë, politikë dhe ideologjikë që kanë formësuar konfliktin aktual, si dhe rolin e çështjes palestineze në tensionet e vazhdueshme. Përmes një analize të zhvillimeve kryesore dhe ngjarjeve të fundit, ky shkrim ofron një pasqyrë të dinamikës komplekse mes dy fuqive rajonale.
Konteksti historik: Nga aleanca në armiqësi
Marrëdhëniet para revolucionit të 1979-ës
Nën dinastinë Pahlavi (1925–1979), Irani dhe Izraeli gëzonin lidhje të ngushta. Irani u bë vendi i dytë me shumicë myslimane që njohu zyrtarisht Izraelin në vitin 1950, pas Turqisë. Kjo aleancë u nxit nga “doktrina e periferisë” e Izraelit, e cila synonte krijimin e lidhjeve me shtete jo-arabe për të thyer izolimin rajonal. Sipas historianit Eirik Kvindesland, Irani, së bashku me Turqinë dhe Etiopinë, u bë një partner kyç për Izraelin në këtë strategji.
Gjatë kësaj periudhe, të dy vendet zhvilluan bashkëpunim ekonomik dhe ushtarak. Irani furnizonte Izraelin me naftë përmes një tubacioni të përbashkët dhe kishte shkëmbime në fushën e sigurisë, me shërbimin iranian të inteligjencës SAVAK që trajnohej pjesërisht nga Mossadi izraelit. Megjithatë, ky bashkëpunim u mbajt kryesisht i fshehtë për të shmangur tensionet me shtetet arabe fqinje.
Revolucioni i 1979-ës dhe ndryshimi i kursit
Revolucioni Islamik i vitit 1979, i udhëhequr nga Ajatollah Ruhollah Khomeini, shënoi një kthesë dramatike. Republika e re Islamike e Iranit e pozicionoi veten kundër hegjemonisë perëndimore dhe aleatëve të saj, duke e cilësuar Izraelin si “Satani i Vogël” në krah të SHBA-së, të quajtur “Satani i Madh”. Teherani ndërpreu të gjitha lidhjet diplomatike me Izraelin, transformoi ambasadën izraelite në Teheran në ambasadë palestineze dhe shpalli Ditën e Kudsit për të mbështetur kauzën palestineze.
Sipas analistit Trita Parsi, Khomeini e riformuloi çështjen palestineze si një kauzë islamike, duke synuar të forcojë ndikimin e Iranit në botën myslimane dhe të sfidojë shtetet arabe aleate të Perëndimit. Kjo politikë e vendosur anti-izraelite u bë një shtyllë qendrore e politikës së jashtme të Iranit.
Tensionet aktuale dhe konfliktet rajonale
Çështja palestineze dhe “Boshti i Rezistencës”
Çështja palestineze ka qenë në zemër të armiqësive mes Iranit dhe Izraelit për dekada. Irani mbështet grupet e armatosura si Hamasi dhe Hezbollahu, të cilat i konsideron si pjesë të “Boshtit të Rezistencës” kundër Izraelit dhe ndikimit perëndimor. Ngjarje të fundit, si vrasja e shefit politik të Hamasit, Ismail Haniyeh, në Teheran më 31 korrik 2024, dhe e udhëheqësit të Hezbollahut, Hassan Nasrallah, në Bejrut, kanë përshkallëzuar tensionet. Irani dhe aleatët e tij fajësuan Izraelin për këto sulme, ndërsa Izraeli ka intensifikuar operacionet ushtarake në Liban dhe Siri, ku Irani ka ndikim të konsiderueshëm.
Lufta në hije dhe programi bërthamor
Përveç përplasjeve të hapura, Irani dhe Izraeli janë përfshirë në një “luftë në hije” që përfshin sulme kibernetike, sabotazhe dhe vrasje të shënjestruara. Programi bërthamor i Iranit ka qenë një pikë fokale e këtij konflikti. Izraeli, i cili besohet se posedon armë bërthamore, ka deklaruar se nuk do të lejojë Iranin të zhvillojë armë të tilla. Sulme si virusi Stuxnet në vitet 2000, i atribuuar SHBA-së dhe Izraelit, dhe vrasja e shkencëtarit bërthamor Mohsen Fakhrizadeh në vitin 2020, ilustrojnë ashpërsinë e këtij rivaliteti.
Nga ana tjetër, Izraeli akuzon Iranin për sulme ndaj interesave të tij, përfshirë sulme me dronë ndaj cisternave të naftës dhe sulme kibernetike. Këto veprime kanë shtuar frikën për një konflikt më të gjerë rajonal.
Perspektivat për të ardhmen
Normalizimi i marrëdhënieve mes Iranit dhe Izraelit duket i pamundur në kontekstin aktual. Ndërsa disa shtete arabe, si Emiratet e Bashkuara dhe Bahreini, kanë normalizuar lidhjet me Izraelin përmes Marrëveshjeve të Abrahamit, Irani mbetet i palëkundur në kundërshtimin e tij ideologjik dhe strategjik ndaj Izraelit. Sipas Parsi, rivaliteti mes dy vendeve është i rrënjosur në garën për dominim rajonal dhe në mospërputhjen e interesave strategjike, veçanërisht lidhur me praninë ushtarake të SHBA-së në Lindjen e Mesme.
Për më tepër, sulmet e fundit izraelite në Gazë, të cilat kanë shkaktuar mbi 41,600 viktima, përfshirë gati 16,500 fëmijë, kanë dobësuar perspektivat për çdo dialog rajonal. Ndërkohë, marrëveshja e ndërmjetësuar nga Kina mes Iranit dhe Arabisë Saudite në vitin 2023 tregon se rialinimet diplomatike janë të mundshme, por një afrim i ngjashëm me Izraelin mbetet i largët për Teheranin.
Marrëdhëniet mes Iranit dhe Izraelit kanë kaluar nga bashkëpunimi strategjik në një armiqësi të thellë, e nxitur nga ndryshimet ideologjike, interesat gjeopolitike dhe çështja palestineze. Revolucioni i 1979-ës shënoi një pikë kthese, duke e pozicionuar Iranin si një mbështetës të vendosur të kauzës palestineze dhe një kundërshtar të ashpër të Izraelit. Tensionet e vazhdueshme, të ushqyera nga “lufta në hije” dhe përplasjet rajonale, sugjerojnë se konflikti do të mbetet një sfidë kryesore për stabilitetin e Lindjes së Mesme. Megjithatë, zhvillimet diplomatike të fundit në rajon tregojnë se ndryshimet në dinamikat gjeopolitike mund të hapin mundësi për dialog në të ardhmen, ndonëse kjo duket e pamundur në afat të shkurtër.
