Burimet historike kanë evidentuar qartë marrëdhëniet e ngushta të Esat Pashës me Serbinë, gjatë Luftës së Parë Botërore dhe Jugosllavinë Mbretërore të Versajës, të drejtuara nga i njëjti personazh emblematik i politikës serbo-jugosllave të dy dekadave të fundit të shekullit të XIX-të dhe çerekshekullit të parë pasues, miku i Esatit, Nikolla Pashiq, themelues dhe kryetar i Partisë Radikale të Serbisë. Këto marrëdhënie, vetëm në një interval të shkurtër kohor, kanë qenë marrëdhënie partnershipi, dhe kryesisht gjatë viteve të Luftës së Parë Botërore, ndërsa në pjesën tjetër të kohës, ato kanë qenë marrëdhënie vasaliteti, përderisa Esati është paguar për “shërbimet”.
Rrjedhimisht, kanë qenë edhe marrëdhënie interesash reciproke, ndër të cilat determinante kanë qenë ato të pranimit të restriksionit të trojeve administrative shqiptare, në favor të zgjerimit të hapësirave territoriale dhe interesave jetike të Serbisë dhe, më vonë, të Jugosllavisë Mbretërore.
Jo më kot, në letrën e tij drejtuar kryeministrit francez, Mileranit, Pashiqi e cilëson Esatin “kryetar i qeverisë së Principatës së Shqipërisë”, autoriteti administrativ i së cilës shtrihej vetëm në Shqipërinë e Mesme, ndërkohë që kërkesat aneksioniste të Mbretërisë Serbo-Kroate-Sllovene në Paris, shtriheshin mbi gjithë Shqipërinë Veri-Lindore, duke prekur shumë pak treva të “Principatës” së Esatit, me rezidencë në Durrës.
Në dokumentacionin arkivor të shfrytëzuar për këtë dossier, jugosllavët e pranojnë me plot gojën, faktin e “shërbimeve” që u kish kryer Esati, pa fshehur edhe financimin sistematik të tij, të mbështetësve në terren, e deri të qeverisë së tij fantazmë, e përbërë nga njerëz që bënin pazhin dhe maxhordomin në suitën e Pashait zulmëmadh. Serbët dhe Pashiqi, jo më kot u treguan aq dorëlëshuar dhe e financuan Esatin me shuma marramendëse, që arrinin në 120 mijë franga ari në muaj.
Ndonëse në planin politiko-diplomatik, Esati dhe qeveria e tij inekzistente, kishin dhe luajtën një rol modest, që margjinalizohej edhe nga pesha tejet e papërfillshme e faktorit shqiptar në skenën ballkanike e më gjerë, në planin ushtarak, brenda territorit shqiptar dhe hapësirës shqiptare jashtë kufijve, mbështetësit e Esatit ishin të shumtë e mjaftueshmërisht të fuqishëm, sa për t’ia prishur qetësinë çdo qeverie brenda Shqipërisë së telefosur nga luftërat dhe pushtimet.
Ithtarët e Esatit formonin njësi të tëra, të drejtuara e të armatosura më së miri. Ato ishin reparte avanguardiste që shkaktonin trazira, panik e çrregullime, e që gjithmonë u nxitën dhe u shfrytëzuan nga fqinjët shovenë. Pikërisht tek këta esadistë, qëndronte edhe forca e Esatit.
Pikërisht prej tyre, potencohej edhe karta e tij politike. Pra s’mbetet asnjë dyshim, përse borderoja e Esatit kushtonte kaq shumë dhe konsumonte pothuajse të gjithë fondin e “buxhetit special” të kryeministrit Pashiq.
Ndryshe nuk ka sesi shpjegohet që, edhe pas vdekjes së tij, “shërbimet” e Esatit mbetën krye-kurora mbi varrin e Pashait. Mbetën “çelësi” që hapi buxhetin e Mbretërisë Serbo-Kroate-Sllovene dhe e detyroi qeverinë e Pashiqit, të shpërblente apo të lidhte pensione të përjetshme për familjen e Esatit dhe enturazhin e mbiquajtur “Qeveria në mërgim e Esat Pashës”.
Gjithsesi, vlera e tij edhe pas vdekjes ishte aq e madhe, sa të shkaktonte andralla me “thesarin” që ai, si “koleksionist” i staxhionuar i politikës, depozitoi në sëndukun metalik, të cilin e mbante pranë vetes, me pëlqimin edhe të vetë serbëve.
Në këtë sënduk që alarmoi Beogradin, burimet arkivore serbe thonë se ishin depozituar dokumente sekrete dhe e gjithë korrespondenca e “kryetarit të Principatës së Shqipërisë”, e ku natyrisht, më e çmuara ishte korrespondenca me Pashiqin dhe serbët.
Ndaj edhe Ninçiçi nga Beogradi, (që nga zv/ministër i Jashtëm ishte graduar asokohe kryetar i Këshillit Ministror të Jugosllavisë së asaj kohe), pothuajse gati e urdhëronte Pashiqin, të cilit i drejtohej me telegramin e titulluar; “Për z. Pashiq”, që të shkonte menjëherë tek “truproja personale e Esatit, – një djalosh me emrin Pashk, – sa nuk është vonë”!!!
Po përse vallë Esati, ky “kryetar i Principatës së Shqipërisë” autonome, të njohur si e tillë nga Konferenca e Londrës më 1913”, duhej që “këtë sënduk”, t’ia jepte “për ruajtje ambasadës sonë në Paris”, pra asaj jugosllave?!
Përgjigjen e jep vetë Ninçiçi, teksa e mbyll telegramin e tij tepër sekret Nr. 3173, me paragrafin; “Në asnjë mënyrë ky sënduk nuk duhet të mbetet në dorë të ministrit të Punëve të Jashtme të Esatit (Terkës), sepse kjo do të ishte diskretituese për ne (jugosllavët – shën. i A. K.).
Serbët nuk e kishin hallin vetëm tek mbulimi i të vërtetave të sëndukut të Esatit, përmbajtja e dokumenteve të të cilit, ndoshta, nuk do të bëhet kurrë e ditur për shqiptarët.
Gjithsesi, të gjitha hamendjet dhe versionet e natyrshme lidhur me përmbajtjen e sëndukut, nuk e eklipsojnë dot faktin kokëfortë, se një pjesë e rëndësishme e historisë së Shqipërisë, fshihej në sëndukun e Esatit dhe se kjo pjesë është kaq e dhimbshme e tragjike sa, kurrsesi, nuk duhej të dilte e të dalë në dritë.
Ndaj edhe serbët, Pashiqi e Ninçiçi, ngarendën për ta rrëmbyer nga duart e njëfarë Pashku dhe njëfarë Terkoje, që, ndonëse ishin kaq pranë thesarit, nuk na ndihën, por na privuan nga të vërtetat e mëdha që gatuan serbët, Pashiqi, Esati e të tjerët në kurriz të Shqipërisë dhe shqiptarëve.
Letra e Pashiqit pro Esatit, drejtuar Mileranit dhe si e mbështeti Pashiqi Esat Pashën?
“Shkëlqesisë së Tij z. Aleksandër Mileran (kryeministër i Francës), president i Konferencës së Paqes, Paris 30 janar 1920
Z. Kryetar
“Që në hyrje të letrës së 9 gushtit 1919, i tërhoqa vëmendjen Këshillit të Lartë, për dëmet që Principata e Shqipërisë dhe kryetari i qeverisë së saj, pësuan gjatë kësaj lufte, ndaj kam nderin dhe detyrimin që tashmë t’i drejtohem Konferencës së Ambasadorëve, me pasqyrën e humbjeve që personalisht ka pësuar Esat Pashë Toptani, kryetar i qeverisë shqiptare, dhe familja e tij.
Konsideroj se, Shqipëria në rrjedhën e kësaj lufte, mbeti në anën e Antantës dhe Serbisë, nën komandën e Esat Pashës, dhe në përmasa të mëdha kontribuoi në triumfin e Fuqive të bashkuara, me veprimet e saj luftarake dhe qëndresën morale.
Ndihma që populli shqiptar nën udhëheqjen e Esat Pashës, i dha ushtrisë serbe gjatë tërheqjes së saj nëpër bregdetin e Adriatikut, gjithashtu dëshmon besnikërinë ndaj Fuqive të bashkuara.
Esat Pasha në përmasa të mëdha, i shfrytëzoi të gjitha mundësitë e tij duke sjellë fitoren mbi armiqtë e përbashkët, gjatë katër vjetëve të luftës së shenjtë kundër tyre.
Ai me trupat e tij mbajti peshën e radhëve të para të luftës në Frontin e Selanikut, në një vijë fronti me gjatësi 30 kilometra, duke vepruar si pjesë e divizionit francez. Shpenzimet e qëndresës luftarake, Esat Pasha në tërësi i përballoi personalisht.
Por kontributet që ai dha në favor të Fuqive të Antantës, në cilësinë e një komandanti dhe kryetarit të qeverisë shqiptare, patën për të pasoja të kobshme.
Në kohën e bombardimit të dyfishtë të Durrësit nga deti, topat e rëndë të ushtrisë austriake, shkatërruan mjaft prona të qeverisë së kryesuar prej tij.
Më pas, armiq të bashkuar sulmuan shtëpinë e tij, i shkatërruan të gjithë pasurinë, grabitën një numër magazinash me mallra, i prenë dhe i grabitën pyjet, i grabitën të gjitha zahiretë dhe plakitën gjithçka.
Përveç këtyre, gjatë 4 vjetëve të Luftës, ai u privua nga të gjitha të ardhurat që mundësoheshin nga posti qeverisës dhe pasuria private.
Gjatë gjithë Luftës, të gjitha shpenzimet civile dhe ushtarake, përveç ushqimit dhe armatimit, u përballuan nga vetë Esat Pasha. Në operacionet luftarake, shumë luftëtarë shqiptarë vdiqën dhe shumë të tjerë u plagosën dhe u sakatuan, ndërkohë që Esat Pasha, e mori vetë përsipër mbajtjen e familjeve të tyre dhe u pagoi atyre pensione të rregullta.
Më vonë, pas pajtimit politik (përfundimit të Luftës së Parë Botërore – shën. i A. K.), me vendim të Aleatëve, të cilët kërkuan prej tij që të mos kthehet në Shqipëri, derisa Konferenca e Paqes të vendoste për bazat e Statusit të ardhshëm të shtetit shqiptar, Esat Pasha u detyrua të jetojë jashtë vendit të tij, në kushte materiale ndër më të rëndat.
Duke marrë në konsideratë faktet e mësipërme, për arsye morale, si edhe për shkak të gjendjes së tij të rëndë materiale, vlerësoj si të drejtë kërkesën e Esat Pashës, si kryetar i qeverisë shqiptare dhe të drejtën e shqiptarëve që e pasuan atë, e ndaj të cilëve ai ka detyrime, që atij t’i jepet dëmshpërblim për një shumë prej afro 10 milionë frangash.
Do të ishte e padrejtë që të vihet në dyshim roli që Esat Pasha luajti gjatë kohës së luftës, e që ai të mbetet i pashpërblyer për dëmet.
Jo vetëm sepse ka nevojë të kompensohet për dëmet pasurore, sidomos tani që ndodhet në rrethana tepër të vështira, por mbi të gjitha sepse ai i ka mbetur besnik Fuqive Aleate, ndaj unë kam të drejtën morale t’i lutem Konferencës së Ambasadorëve, që të mos e humbasë nga vëmendja dëmin e madh që gjatë rrjedhës së luftës pësoi kryetari i qeverisë shqiptare, për çka ai ka të drejtë të përfitojë zhdëmtimin.
Urdhri i qeverisë franceze ndaj Esat Pashës, për të mos u kthyer në Shqipëri, derisa Konferenca e Paqes të vendosë për bazat e Statusit të ardhshëm të Shqipërisë, i pamundëson atij ndreqjen e dëmeve dhe mbarështimin e pasurive, ndaj e konsideroj me vend, t’i lutem Konferencës së Ambasadorëve, të marrë masa administrative për mbrojtjen e menjëhershme të interesave të tij pasurore në Shqipëri”. / Memorie.al Nga Astrit Kola
Pranoni z. Kryetar sigurimet e respektit tim më të thellë
Nikolla Pashiq
(AJ-336-27-V-VII/9-5504).
