Nga Tenzin Dorjee dhe Gyal Lo
Tenzin Dorjee është Studiues i Lartë dhe Strateg në Institutin e Veprimit në Tibet dhe Profesor Ndihmës në Departamentin e Shkencave Politike të Universitetit të Kolumbias.
Në fillim të korrikut 2025, mijëra tibetianë, budistë dhe mbështetës u mblodhën në qytetin kodrinor të Dharamsalas, selinë e qeverisë tibetiane në mërgim, për të festuar 90-vjetorin e lindjes së Tenzin Gyatso, Dalai Lamës së 14-të. Si udhëheqës shpirtëror i Budizmit Tibetian, ai njoftoi se pas vdekjes së tij, budistët tibetianë do të ndjekin procesin tradicional për të gjetur dhe vajosur pasardhësin e rimishëruar, duke siguruar vazhdimësinë e institucionit shekullor të Dalai Lamës. Ai theksoi se ky proces duhet të zhvillohet në “botën e lirë”, jashtë ndikimit të Kinës.
Kjo deklaratë nxiti reagime të forta nga Pekini. Partia Komuniste Kineze (PKK) e konsideron zgjedhjen e pavarur të Dalai Lamës si një sfidë ndaj sovranitetit të saj mbi Tibetin, të cilin e kontrollon që nga viti 1950. Që nga deklarata e tij e fundit e rëndësishme në vitin 2011, ku riafirmoi autoritetin e tij për të vendosur mbi rimishërimin, Pekini ka shprehur synimin për të instaluar një Dalai Lama rival pas vdekjes së tij. Kjo strategji synon të dobësojë rezistencën tibetiane dhe të zgjidhë përfundimisht “çështjen e Tibetit” në favor të Kinës.
Megjithatë, ky plan mund të kthehet mbrapsht. Dalai Lama ka qenë një forcë stabilizuese, duke frenuar dhunën dhe radikalizimin në Tibet për më shumë se pesë dekada. Përpjekja e Pekinit për të kontrolluar trashëgiminë e tij mund të nxisë paqëndrueshmëri, duke destabilizuar kufirin perëndimor të Kinës dhe duke provokuar pikërisht konfliktin që udhëheqësit kinezë duan të shmangin.
Një Moment i Brishtë për Tibetin
Historikisht, periudha mes dy Dalai Lamave ka qenë e cenueshme për Tibetin. Pas vdekjes së një Dalai Lame, murgjit e lartë fillojnë kërkimin e pasardhësit përmes orakujve, vizioneve dhe testeve shpirtërore, zakonisht duke zgjedhur një fëmijë të vogël. Procesi i përgatitjes së tij për udhëheqje mund të zgjasë më shumë se një dekadë, duke krijuar një vakum pushteti. Për shembull, pas vdekjes së Dalai Lamës së 13-të në 1933, luftërat e brendshme dobësuan Tibetin, duke e lënë të pambrojtur ndaj pushtimit të Ushtrisë Çlirimtare Popullore në 1950.
Kjo cenueshmëri do të jetë edhe më e theksuar pas Dalai Lamës aktuale për shkak të popullaritetit të tij global. Komunitetet tibetiane në mërgim, veçanërisht në Indi, mbështeten te ndihma financiare nga India, SHBA-ja dhe Evropa për institucionet e tyre arsimore dhe kulturore. Kjo ndihmë varet nga vullneti i mirë që Dalai Lama ka kultivuar në kryeqytetet botërore. Pekini llogarit se udhëheqësit e ardhshëm tibetianë do të kenë vështirësi të përsërisin ndikimin dhe sukseset e tij diplomatike.
Dalai Lama ka ndërtuar një identitet pan-tibetian, duke tejkaluar ndarjet rajonale dhe sektare mes tre rajoneve historike dhe pesë shkollave të Budizmit Tibetian. Vizioni i tij josektar ka mbajtur të bashkuar diasporën, duke shmangur përçarjet që shpesh dobësojnë komunitetet e mërguara.
Rruga e Mesme dhe Refuzimi i Pekinit
Pekini ka zgjedhur të presë vdekjen e Dalai Lamës në vend të angazhimit në dialog. Ai ka refuzuar propozime si “Plani Pesë Pikash i Paqes” (1987), i cili kërkonte demilitarizimin e Tibetit dhe mbrojtjen e kulturës tibetiane, si dhe propozimin e Strasburgut (1988) për autonomi brenda sovranitetit kinez. Memorandumi i 2008-ës për Autonominë e Vërtetë, që ofronte mekanizma kushtetues për vetëqeverisje tibetiane, u injorua gjithashtu. Pekini beson se vdekja e Dalai Lamës do të eliminojë nevojën për kompromis, duke i dhënë kontroll të plotë mbi Tibetin.
Megjithatë, kjo strategji mund të jetë një llogaritje e gabuar. Dalai Lama ka qenë një forcë paqësore, duke frenuar dhunën në momente kritike. Gjatë protestave të viteve 1987-88 dhe 2008 në Lhasa, ai ndërhyri për të qetësuar situatën, madje kërcënoi të jepte dorëheqjen nëse dhuna do të përshkallëzohej. Qasja e tij, e njohur si “rruga e mesme”, ka transformuar luftën tibetiane nga një kërkesë për pavarësi në një fushatë për autonomi kulturore dhe fetare, duke shmangur konfliktin e hapur.
Pa ndikimin e tij, mund të shfaqen zëra më radikalë. Disa aktivistë pro-pavarësisë kritikojnë rrugën e mesme, duke argumentuar se ajo ka kufizuar potencialin e lëvizjes tibetiane. Ata kërkojnë kthimin te “rangzen” (pavarësia e plotë) përmes mosbindjes civile dhe bojkoteve. Që nga viti 2009, mbi 160 tibetianë janë vetëdjegur në shenjë proteste ndaj sundimit kinez, një tregues i gatishmërisë për veprime ekstreme. Pa praninë moderuese të Dalai Lamës, konflikti sino-tibetian mund të rrëshqasë në dhunë më të gjerë.
Forca e Diasporës Tibetiane
Pekini nënvlerëson qëndrueshmërinë e komunitetit tibetian në mërgim. Që në vitet 1960, Dalai Lama filloi demokratizimin e qeverisë tibetiane në mërgim, duke krijuar një sistem zgjedhor që funksionon çdo pesë vjet. Me një pjesëmarrje prej 77% në zgjedhjet e 2021-it, kjo demokraci transnacionale me 150,000 anëtarë në pesë kontinente mbetet e fortë, pavarësisht sfidave si bllokimet legjislative.
Tibetianët brenda dhe jashtë Kinës e shohin qeverinë në mërgim si përfaqësuesen e tyre legjitime. Edhe nëse Pekini instalon një Dalai Lama të kontrolluar, diaspora dhe mbështetësit globalë do të vazhdojnë ta njohin Dharamsalën si qendrën e Budizmit Tibetian. Dalai Lama, në kujtimet e tij të marsit 2025, riafirmoi forcën e komunitetit në mërgim: “Lufta jonë për lirinë e popullit tibetian do të vazhdojë, pavarësisht gjithçkaje, falë popullsisë tibetiane në botën e lirë.”
Një Luftë Ekzistenciale
Për Pekinin, trashëgimia e Dalai Lamës është një çështje strategjike; për tibetianët, është ekzistenciale. Çdo përpjekje e Kinës për të kontrolluar zgjedhjen e Dalai Lamës së ardhshëm mund të nxisë zemërim dhe të bashkojë tibetianët në opozitë. Pekini ka përdorur shtypje të ashpër, duke përfshirë mbikëqyrjen masive dhe dërgimin e studentëve tibetianë në shkolla me konvikt, për të kontrolluar Tibetin, ashtu siç ka bërë me ujgurët në Xinjiang. Megjithatë, këto politika mund të radikalizojnë më tej popullsinë në vend të bindjes.
Tibetianët kanë avantazhin e një strukture udhëheqëse që shtrihet përtej kufijve të Kinës. Qeveria në mërgim dhe diaspora globale ofrojnë një platformë për të vazhduar luftën për vetëvendosje. Përpjekjet e Pekinit për të imponuar një Dalai Lama të kontrolluar mund të amplifikohen nga komuniteti ndërkombëtar përmes sanksioneve, presionit diplomatik dhe mbështetjes për kauzën tibetiane.
Përfundim
Strategjia e Pekinit për të pritur vdekjen e Dalai Lamës dhe për të kontrolluar pasardhësin e tij injoron rolin e tij si forcë stabilizuese dhe qëndrueshmërinë e komunitetit tibetian. Në vend të zgjidhjes së “çështjes së Tibetit”, këto veprime mund të nxisin paqëndrueshmëri dhe të forcojnë rezistencën. Komuniteti ndërkombëtar mund të luajë një rol kyç duke mbështetur tibetianët përmes presionit ekonomik dhe diplomatik, duke siguruar që trashëgimia e Dalai Lamës dhe lufta për lirinë e Tibetit të vazhdojnë të jetojnë.
