Shkruan: Nehat Hyseni
1. Varrezat si dëshmi e vazhdimësisë historike dhe etnike
Varrezat shqiptare – të krishtera (ortodokse dhe katolike) dhe myslimane – në Luginën e Preshevës, si dhe në Kosovë, Maqedoninë e Veriut, Mal të Zi dhe Shqipëri, përbëjnë dëshmi themelore të vazhdimësisë etnike, urbane dhe kulturore të shqiptarëve gjatë një historie mijëvjeçare, që nga lashtësia iliro-romake e deri në ditët tona.
Ato nuk janë vetëm vende varrimi, por edhe dokumente historike të heshtura, që ruajnë gjurmë të strukturës shoqërore, fetare, kulturore dhe gjuhësore të popullsisë shqiptare në këto hapësira.
2. Varrezat e shqiptarëve të krishterë: periudha paraislamike
Varrezat e shqiptarëve të krishterë (ortodoksë dhe katolikë) në Luginën e Preshevës i përkasin kryesisht periudhës paraislamike dhe lidhen me familje shqiptare të krishtera, të cilat gjatë shekujve janë shpërngulur, janë asimiluar ose janë konvertuar fetarisht.
Shumë prej këtyre varrezave sot nuk kanë më shenja të dukshme, janë ripërdorur ose janë dëmtuar në mënyrë sistematike nga administrata shtetërore serbe në periudha të ndryshme historike. Ato përbëjnë një burim kyç për studimin e shqiptarëve ortodoksë dhe katolikë të Luginës së Preshevës, si dhe për analizën e procesit të kolonizimit dhe zëvendësimit demografik të popullsisë shqiptare me elemente sllave – serbë, malazezë, maqedonas, bullgarë etj.
3. Varrezat myslimane dhe dëshmia e islamizimit
Varrezat myslimane të shqiptarëve në Luginën e Preshevës lidhen kryesisht me lagjet e vjetra qytetare shqiptare dhe datojnë nga shekulli XV e deri në ditët tona. Ato identifikohen relativisht lehtë përmes gurëve të varreve me mbishkrime osmane, të shkruara në osmanishten e vjetër (turqisht me alfabet arab).
Në këto mbishkrime hasen emra tipikë shqiptarë të islamizuar, si: Xhavit, Abdullah, Mehmet, Ahmet, Hasan, Hysen, Ali etj. Fatkeqësisht, një pjesë e madhe e këtyre varrezave dhe gurëve sot janë të mbuluara nga barishtet dhe shkurret, të dëmtuara rëndë ose të rrethuara nga ndërtime të reja.
4. Shkatërrimet, mungesa e mbrojtjes dhe zëvendësimi kolonist
Studimi i këtyre varrezave është me rëndësi të jashtëzakonshme, pasi ato përbëjnë dëshmi të drejtpërdrejta të procesit të islamizimit të shqiptarëve vendas dhe të vazhdimësisë së pranisë së tyre urbane në territorin e sotëm të komunave të Preshevës, Bujanocit dhe Medvegjës.
Një sfidë serioze paraqesin shkatërrimet e qëllimshme, veçanërisht gjatë periudhës së Mbretërisë SKS, Mbretërisë së Jugosllavisë së vjetër, Jugosllavisë socialiste, si dhe pas vitit 1999. Këto shkatërrime janë shoqëruar me mungesë të mbrojtjes ligjore, mosregjistrim në arkivat zyrtare dhe, në disa raste, me zëvendësimin e varrezave shqiptare me varreza koloniste serbe.
5. Varrezat urbane dhe kujtesa familjare
Në lagjet urbane, varrezat shqiptare janë të organizuara sipas lagjeve (mëhallave), si njësi urbane tradicionale shqiptare. Varrezat familjare, me mbishkrime të gdhendura në gurë mermeri të bardhë, përbëjnë një burim të çmuar historik dhe një mjet të rëndësishëm për ruajtjen e kujtesës kolektive nga zhdukja dhe harresa.
6. Transformimet fetare, identitare dhe onomastike
Proceset e transformimeve fetare dhe identitare te shqiptarët e krishterë të Preshevës, islamizimi, ruajtja e gjuhës dhe zakoneve, si dhe ndryshimet onomastike pas konvertimit fetar, mund të studiohen dhe dokumentohen përmes leximit dhe deshifrimit të mbishkrimeve në gurët e varrezave shqiptare, jo vetëm në këtë trevë, por në mbarë hapësirën shqiptare.
7. Shekulli XIX dhe shpërbërja e strukturës urbane shqiptare
Shekulli XIX, veçanërisht gjysma e dytë e tij, shënon fillimin e shpërbërjes së strukturës urbane shqiptare, sidomos gjatë dëbimeve masive të viteve 1877–1878, gjatë dhe pas Luftës ruso-turke. Këto ngjarje u shoqëruan me shpronësime dhe shpërngulje të dhunshme, duke shkaktuar ndryshime të thella në strukturën familjare të shqiptarëve, veçanërisht pas Kongresit të Berlinit (1878).
8. Kolonizimi, asimilimi dhe rezistenca (1912–1945)
Periudha e kolonizimit, asimilimit dhe rezistencës ndaj politikave koloniste serbe (1912–1945) solli ndryshime të theksuara në përbërjen urbane dhe rurale të Luginës së Preshevës, duke rrezikuar seriozisht mbijetesën e familjeve shqiptare. Në këtë kontekst, varrezat shqiptare mbeten burim i pazëvendësueshëm për studimin e kujtesës historike dhe rezistencës kolektive.
9. Urbanizimi socialist dhe ringjallja e vetëdijes historike
Gjatë periudhës së Jugosllavisë socialiste, Lugina e Preshevës përjetoi një urbanizim të tipit socialist, të shoqëruar me margjinalizim institucional. Kjo gjendje u kundërshtua me forma të rezistencës kulturore dhe politike, duke nxitur një rikthim gradual të vetëdijes historike shqiptare.
10. Gjendja aktuale dhe sfidat demografike
Sot, Lugina e Preshevës përballet me emigrim masiv, veçanërisht të të rinjve me arsim universitar drejt Kosovës dhe vendeve të Evropës Perëndimore. Ky proces po shkakton zbrazje demografike dhe po cenon perspektivën e së ardhmes.
Megjithatë, kjo trevë mbetet një shembull i qëndrueshmërisë urbane dhe rurale shqiptare, ku familja, kujtesa historike dhe lidhja me hapësirën kanë arritur t’u mbijetojnë presioneve të vazhdueshme politike dhe demografike.
11. Mungesa e arkivave fetare dhe boshllëqet dokumentare
Një mangësi e theksuar pothuajse në të gjitha xhamitë e Luginës së Preshevës është mungesa e arkivave. Nuk ekzistojnë pothuajse fare dokumente nga periudha para vitit 1947, kur institucionet fetare mbanin përgjegjësinë për regjistrimin e lindjeve, vdekjeve dhe martesave.
Po ashtu, mungon dokumentacioni i shkruar mbi historinë e islamizimit të popullsisë vendase.
12. Xhamitë paraosmane dhe nevoja për studim të thelluar
Sipas disa burimeve, procesi i islamizimit ka nisur që në periudhën paraosmane, me vendosjen e të ashtuquajturve Peçenegë myslimanë dhe hebrenj sefardë të dëbuar nga Spanja. Ata ndërtuan Xhaminë e Tabanocit, pjesë e një kompleksi ndërtimor me han dhe objekte ndihmëse për tregtarët dhe karvanet.
Sipas pohimeve të njohësve të kësaj fushe, dokumentacioni i kësaj xhamie ndodhet në Stamboll, ndërsa vetë objekti, me vlera të jashtëzakonshme historike, është lënë në mëshirë të kohës. Përveç saj, ekzistojnë edhe xhami të tjera paraosmane, si ajo e Bilaçit, të cilat kërkojnë studim dhe mbrojtje urgjente.
13. Përpjekjet institucionale dhe nismat e parealizuara pas vitit 1992
Pas marrjes së pushtetit lokal nga partitë politike shqiptare në vitin 1992, u formua Komisioni për Çështjet Fetare, ku Yzeir Salihu ishte një referent i përkushtuar. Në këtë periudhë u propozuan iniciativa konkrete për gjurmime arkeologjike, dokumentim të varrezave të vjetra dhe transkribim të mbishkrimeve osmane në bashkëpunim me ekspertë nga Prishtina.
Dr. Adnan Ahmeti ishte bashkëpunëtor i ngushtë dhe mbështetës i këtij projekti, i cili filloi me entuziazëm dhe solli restaurimin e disa varrezave osmane, me përfshirjen e ndërmarrjeve private dhe pjesëmarrjen time personale.
Megjithatë, nisma nuk u vazhdua në Preshevë dhe nuk u fillua fare në Bujanoc e Medvegjë, kryesisht për shkak të situatës së jashtëzakonshme ekonomike të viteve ’90, inflacionit të lartë dhe mungesës së buxheteve komunale.
14. Nevoja për një qasje gjithëpërfshirëse shkencore
Sot ekzistojnë kushte më të favorshme për realizimin e gjurmimeve arkeologjike gjithëpërfshirëse në kalanë e Preshevës, në lokalitete të tjera të Luginës dhe në varrezat e vjetra të krishtera, paraosmane dhe myslimane.
Vetëm përmes një studimi të tillë sistematik dhe shkencor mund të jepet një përgjigje e qartë dhe e dëshmuar mbi praninë, autoktoninë dhe vazhdimësinë e shqiptarëve në këtë trevë, që nga lashtësia iliro-romake, gjatë mesjetës, periudhës Osmane (1445-1912), Mbretërisë SKS dhe Jugosllavisë e deri më sot.
Preshevë, më 19 dhjetor 2025
