Edhe pse kishte deklaruar publikisht tërheqjen nga politika për t’iu përkushtuar veprimtarisë kishtare, Fan Noli, figura e ndritur e kombit shqiptar, nuk e kishte lënë kurrë vërtet pas dore angazhimin në çështjet madhore të atdheut. Kjo vërtetohet qartë përmes një letërkëmbimi të rrallë mes tij dhe udhëheqësit komunist Enver Hoxha gjatë viteve 1945–1947, botuar së fundmi në veprën monumentale “Letërkëmbimi i Fan Nolit”, përgatitur nga studiuesi Nasho Jorgaqi dhe botuar nga “Erik”.
Në këto 544 letra të dokumentuara, Noli shfaqet si një ndërmjetës i palodhur mes Shqipërisë dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës, duke lobuar për anëtarësimin e Shqipërisë në Kombet e Bashkuara (UNO), për vendosjen e marrëdhënieve diplomatike me SHBA-në, dhe për neutralizimin e propagandës greke lidhur me Epirin e Veriut.
Një peshkop me mision politik
Fan Noli, nga selia e Kishës Ortodokse Shqiptare në SHBA, raportonte vazhdimisht mbi qëndrimet e Departamentit të Shtetit, sugjeronte hapa konkretë për qeverinë shqiptare dhe i dërgonte mesazhe Hoxhës për të ndihmuar në konsolidimin ndërkombëtar të Shqipërisë pas Luftës së Dytë Botërore.
Në një telegram të shkurtit 1946, ai i shpreh admirimin e tij qeverisë shqiptare për “punën e shkëlqyer të rindërtimit”. Më pas, përmes telegramit të 21 marsit 1946, ai paralajmëron: “Çdo vonesë në pranimin e traktateve të mëparshme do të paragjykojë më tej rastin tonë”.
Sfidat diplomatike dhe këshillat për Enver Hoxhën
Përmes shumë mesazheve, Noli jo vetëm që jep alarmin për rrezikun nga retorika greke mbi Epirin e Veriut, por gjithashtu paralajmëron për refuzimin e kërkesës së Shqipërisë për anëtarësim në Kombet e Bashkuara nga ana e Këshillit të Sigurimit, siç dokumentohet në mesazhin e datës 28 mars 1946.
Në prill të atij viti, ai thekson shqetësimin se heshtja e Tiranës po interpretohej nga qarqet amerikane si “akt mosbesimi”, duke shtuar se disa pjesëtarë të misionit diplomatik amerikan në Shqipëri ishin kufizuar në lëvizje.
Çështjet personale dhe kërkesa për Konicën
Noli kërkonte po ashtu sqarime mbi personazhe të ardhur nga Shqipëria në SHBA, si dr. Ali Kuçi, për të cilin dyshonte për lidhje me organizata antikomuniste, dhe kërkonte informacione të hollësishme mbi qëndrimin e tij gjatë Luftës. Po ashtu, ai kërkonte informacion nëse eshtrat e Faik Konicës do të mund të ktheheshin në atdhe.
Përgjigjja e Enver Hoxhës
Në prillin e vitit 1946, Hoxha i përgjigjet Nolit, duke vlerësuar përpjekjet e tij dhe thekson: “Kondita e njohjes së qeverisë sonë nga SHBA, na ka habitur dhe hidhëruar”. Ai konfirmon se Shqipëria është e gatshme të rishikojë traktatet me SHBA-në pas njohjes formale, por jo në formë të njëanshme që mohon vetëvendosjen e popullit shqiptar.
Një dëshmi unike për historinë diplomatike shqiptare
Letërkëmbimi i Fan Nolit me udhëheqësit e Shqipërisë së pasluftës është një dëshmi e rrallë e përpjekjeve të një rilindasi të vonuar për të garantuar integritetin territorial, sovranitetin dhe vendin e Shqipërisë në skenën ndërkombëtare. Një figurë që mbeti gjithnjë në anën e popullit të tij, edhe kur ndodhej mijëra kilometra larg.
Burimi: Memorie.al / Alma Mile – Fejton i bazuar në librin “Letërkëmbimi i Fan Nolit” të përgatitur nga Nasho Jorgaqi, botuar nga shtëpia botuese “Erik”.
